بیست‌باب در معرفت اسطرلاببیست باب در معرفت اسطرلاب، رساله کوتاهی از خواجه نصیرالدین طوسی به زبان فارسی در آشنایی، شناخت اجزا و بعضی کاربردهای اسطرلاب است. فهرست مندرجات۱.۱ - رساله‌های مختلفی به همین نام ۱.۲ - شهرت رساله بیست باب در معرفت اسطرلاب ۱.۳ - سال نگارش این رساله ۱.۴ - عناوین بابهای بیستگانه این رساله ۱.۵ - نسخه‌های خطی این رساله ۱.۶ - تبدیل این رساله به نظم ۱.۷ - مهمترین شرح این رساله ۱.۸ - دو حاشیه دیگر براین رساله ۲ - فهرست منابع ۳ - پانویس ۴ - منبع ۱ - معرفی رساله بیست باب در معرفت اسطرلاببیست باب در معرفت اسطرلاب، رساله کوتاهی از خواجه نصیرالدین طوسی به زبان فارسی در آشنایی، شناخت اجزا و بعضی کاربردهای اسطرلاب. این رساله، که به اختصار بیست باب در اسطرلاب نیز خوانده شده، [۱]
احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۲۴۳، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
تنها براساس تعداد بابهایش به بیست باب مشهور شده، و مؤلف این نام را برای آن انتخاب نکرده است.
۱.۱ - رساله‌های مختلفی به همین نامرسالههای مختلفی به همین نام وجود دارد، [۲]
محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۹۴، مشهد ۱۳۶۹ ش.
اما رساله طوسی از همه آنها مشهورتر است.
۱.۲ - شهرت رساله بیست باب در معرفت اسطرلاباین اشتهار تا آن حد بوده که در حاشیه سایر رسالات بیست باب اسطرلاب یادآوری می‌شده است که رساله نصیرالدین طوسی نیست. [۳]
محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ش ۱۵/۱۲۰۴۲، گ ۱۸۵ب، مشهد ۱۳۶۹ ش.
۱.۳ - سال نگارش این رسالهسال نگارش این رساله معلوم نیست ولی می‌دانیم که چکیده اثر دیگری از خواجه نصیرالدین طوسی به نام صدباب در اسطرلاب است که خود آن را تلخیص کرده است. خواجه نصیرالدین طوسی در این تلخیص بابهای مختلفی از صدباب را که در موضوع واحدی نوشته شده‌اند یک جا در باب واحدی آورده یا اصلاً آنها را حذف کرده است. به عنوان نمونه بابهای هشتم تا بیست و دوم از کتاب صدباب [۴]
آستان قدس رضوی کتابخانه مرکزی، نسخه خطی ش ۱/۱۲۰۴۲
به انواع ساعت (مستوی، معوج) و اجزای آن اختصاص دارد، در حالی که همه اینها به‌طور خلاصه در باب پنجم بیست باب آمده است.
همچنین در بیست باب از توضیح و شرح و مثالهای فراوانی که در کتاب صدباب وجود دارد، خودداری و به ذکر چند مثال اکتفا شده است و طوسی در این کتاب تنها به اصل موضوع پرداخته و از آوردن مطالب تکراری و توضیحی پرهیز کرده است. ترتیب بابهای رساله بیست باب تفاوتهایی با صدباب دارد. اما جمله‌های یکسان بسیاری در صدباب و بیست باب به چشم می‌خورد. ۱.۴ - عناوین بابهای بیستگانه این رسالهعناوین بابهای بیستگانه این رساله عبارت است از: در القاب آلات و خطوط و دوایر اسطرلاب؛ در معرفت ارتفاع گرفتن از آفتاب و ستاره؛ در معرفت طالع از ارتفاع؛ در معرفت ارتفاع از طالع؛ در معرفت دائر و ساعات مستویه و معوجّه و اجزاء ساعات؛ در معرفت میل آفتاب و غایت ارتفاع او و بعد کوکب از معدل النهار و ارتفاعش؛ در معرفت مطالع بروج به خط استوا و بلد و درجات ممر و طلوع و غروب و تعدیل النهار؛ در معرفت خانه‌های دوازدهگانه؛ در معرفت ساعات صبح و شفق؛ در معرفت ظل از ارتفاع و ارتفاع از ظل؛ در معرفت طالع سال مستقبل از طالع سال ماضی؛ در معرفت عرض بلد و تحقیق آن؛ در معرفت طالع وقت در شهری که آن را صفیحه نباشد؛ (در معرفت) ارتفاع قطب فلک البروج؛ در معرفت سمت از ارتفاع و ارتفاع از سمت؛ در معرفت تقویم آفتاب؛ در معرفت بالای اشخاص مرتفع از زمین و پهنای رودها؛ در معرفت عمل کردن بر صفیحه آفاقی؛ در معرفت راستی و کژی اسطرلاب؛ در معرفت ستاره‌ای چند که بر اسطرلابها نقش کنند. در باب سوم مثالهایی آمده است برای محلی با عرض جغرافیایی ۳۶ (لو) که می‌تواند راجع به نیشابور یا الموت باشد، زیرا عرض جغرافیایی آنها به این عدد نزدیک است، و خواجه نصیرالدین طوسی سالها در این نواحی اقامت داشته است. ۱.۵ - نسخه‌های خطی این رسالهاز بیست باب نسخه‌های خطی متعددی در ایران و سایر نقاط جهان وجود دارد. [۵]
احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۲۴۴ـ۲۴۷، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
[۶]
فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ ش.
این رساله در سالهای ۱۲۷۶، ۱۳۱۶ و ۱۳۱۹ چاپ سنگی [۷]
خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، ج۱، ص۸۴۲ ـ ۸۴۳، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش.
و یک بار نیز در ۱۳۳۵ ش، به تصحیح مدرس رضوی، چاپ سربی شده است.
از رساله بیست باب گزیده‌هایی نیز به نامهای گزیده بیست باب [۸]
عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹، ص۳۶۶، ج ۱۹، تهران ۱۳۵۰ ش.
و فصل در اسطرلاب [۹]
احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۲۳۰، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
وجود دارد.
عوّاد [۱۰]
کورکیس عوّاد، «الاسطرلاب و ما اُلِّف فیه من کتب و رسائل فی العصور الاسلامیه»، ج۱، ص۱۶۵، سومر، ج ۱۳، ش ۱و۲ (۱۹۵۷).
ترجمه‌ای عربی از این رساله را به داغستانی دمشقی نسبت داده است.
۱.۶ - تبدیل این رساله به نظمهمچنین این رساله را فردی ناشناس در ۱۱۰۴ در اصفهان به نظم کشیده است. [۱۱]
احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۲۴۸، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
شرحهایی که بر بیست باب نوشته شده، عبارت‌اند از: مفتاح بیست باب شمس المعالی محمد کیای گرگانی (تألیف در ۸۱۷) [۱۲]
احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۳۵۳، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
مطلع الانوار فصیح بن عبدالکریم بسطامی که آن را به نام امیرعلیشیر نوایی نوشته است [۱۳]
عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹، ص۵۶۸، ج ۱۹، تهران ۱۳۵۰ ش.
شرح بیست باب عبدالعلی بیرجندی (تألیف در ۸۹۹).
۱.۷ - مهمترین شرح این رسالهاین کتاب مهمترین شرحی است که بر رساله بیست باب نوشته شده است [۱۴]
عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹، ص۳۰۳، ج ۱۹، تهران ۱۳۵۰ ش.
[۱۵]
احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۳۱۲، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
شرح بیست باب در اسطرلاب از شارحی ناشناخته [۱۶]
احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۳۱۶، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
[۱۷]
محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، رساله بیست باب در معرفت اسطرلاب، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۳۵ ش.
شرح نظام الدین بن حبیب الله حسینی (تألیف در ۸۷۳) [۱۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۳، ص۱۳۰، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
رساله اسطرلاب عبدالرحیم بن صالح محمدبن ناصرالدین صدّیقی فخری.
۱.۸ - دو حاشیه دیگر براین رسالهدو حاشیه نیز به نامهای حاشیه علاءالدین بن محمود کرمانی و حاشیه کمال الدین حسین الهی اردبیلی بر رساله بیست باب نوشته شده است. [۱۹]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۳۰، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
استوری به اشتباه شرح ملامظفر گنابادی بر بیست باب در معرفت تقویم عبدالعلی بیرجندی را شرح بر بیست باب طوسی دانسته است. ۲ - فهرست منابع(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج ۱۹، تهران ۱۳۵۰ ش. (۳) کورکیس عوّاد، «الاسطرلاب و ما اُلِّف فیه من کتب و رسائل فی العصور الاسلامیه»، سومر، ج ۱۳، ش ۱و۲ (۱۹۵۷). (۴) محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ ش. (۵) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش. (۶) احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش. (۷) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، رساله بیست باب در معرفت اسطرلاب، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۳۵ ش. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بیست باب در معرفت اسطرلاب»، شماره۲۴۶۹. رده‌های این صفحه : کتاب شناسی | کتب نجوم
|